Sunnefa Jónsdóttir er nafn sem margir þekkja úr íslenskri sögu. Hún er ein þeirra fjölmörgu kvenna sem voru dæmdar til dauða fyrir blóðskömm, meira að segja í tvígang. Skuggaleg þrautasaga hennar hefur orðið ljóð- og leikskáldum yrkisefni um langa hríð en sögur af henni og örlög hennar eru þó mismundandi eftir sögumanni. Kristín Amalía Atladóttir, kotbóndi, fræðimaður og kvikmyndaframleiðandi, hefur undanfarin ár safnað áreiðanlegum heimildum um Sunnefu og aðrar konur sem dæmdar voru fyrir kynferðisbrot fyrr á öldum. Rúnar Snær Reynisson ræddi við Kristínu í Sögum af landi í maí er saga Sunnefu var endurflutt í hlaðvarpinu Ástarsögur.
Lét hugann reika til formæðranna
Kristín býr á uppgerðu eyðibýli þar sem hún hefur setið daga og nætur yfir heimildunum til að fá sem skýrasta mynd af lífi Sunnefu. „Þegar maður er svona einn úti í sveit í myrkrinu þá á maður stundum til að delera svolítið,“ segir hún sposk um grúskið. Kveikjan að heimildasöfnuninni var #metoo-byltingin sem reið yfir í annað sinn árið 2017. „Þá sat ég hér ein að velta vöngum.“
Kristín lét hugann í kjölfarið reika til formæðra sinna og þeirra þrauta. „Allir eiga formæður sem eiga einhverjar örlaga- og jafnvel ofbeldissögur.“ Hún fann sterkar tengingar við móðurömmu sína sem var látin þegar hún fæddist en mikil baráttukona fyrir réttindum kvenna og verkalýðsins.
Hefur meiri merkingu fyrir okkur en framliðnu konurnar
„Það væri svo dásamlegt ef þær fengju að upplifa þessar breytingar sem eru að verða,“ segir Kristín um formæður sínar. „Það varð eiginlega uppsprettan að því að ég fór að skoða þessi mál, kynferðisofbeldi aftur í tímann, í þeirri von að maður geti með táknrænum hætti veitt þeim viðurkenningu og uppreisn og með þeim hætti geti maður leyft þeim að njóta þess sem er vonandi hugsanlega að ávinnast.“
Hún hefur safnað saman frásögnum og heimildum um konur sem hefur verið drekkt og er komin með 63 konur í þann hóp. „Þetta er algjörlega táknrænt og hefur líklega meiri merkingu fyrir mig og aðra en þessar framliðnu konur. En þetta varð uppsrettan að því.“
„Raunveruleg saga hennar hefur ekki beint verið sögð“
Um Sunnefu hafa sem fyrr segir verið skrifuð leikrit og kvæði. Hún hefur lifað með fólki en þó kannski ekki raunveruleg saga hennar í heild því hún hefur verið sögð í þjóðsagnastíl. Drekkingahylurinn í Bessastaðaá er til að mynda nefndur Sunnefuhylur þó örlög hennar hafi ekki einu sinni verið drekking. „En fólk vill í dag halda í þetta nafn því það vill halda í þessa miklu sögu. Sagan um það hvernig henni var drekkt í þessum hyl er þjóðsaga. „Hún er dálítið stórfengleg og við höfum gaman að sterkum sögum svo það er eðlilegt að þetta viðhaldist. En raunveruleg saga hennar hefur ekki beint verið sögð.
Viðurkennir að litli bróðir eigi barnið
Kristín segir að saga Sunnefu sé á sinn hátt hliðarsaga við drekkingarsögurnar því hún hlaut dauðadóminn en ekki örlögin. Sunnefa var fædd á Borgarfirði eystra og Kristín segir að hún og yngri bróðir hennar Jón hafi verið óvenjufríð og vel gefin.
„Þau voru dökk yfirlitum með frekar óvenjulegt útlit svo það er ekki ólíklegt að faðir þeirra hafi verið franskur sjómaður,“ segir Kristín. Systkinin ólust upp í Geitavík með móður sinni og stjúpföður til ársins 1769 þegar Sunnefa var sextán ára og Jón fjórtán ára og Sunnefa ól barn. „Þetta eru tóm vandræði. Það var búið í nokkra áratugi á undan að leggja gríðarlega áherslu á að börn væru feðruð, það kom tilskipun eftir tilskipun frá kónginum í Danmörku um hvernig ætti að tryggja það.
Sunnefa kennir Erlendi Jónssyni á Bakka barnið og hann gengst við því til að byrja með en afneitar því fjórum dögum síðar og segist ekki vera faðirinn. Þá er Sunnefa tekin til yfirheyrslu hjá presti þar sem þjarmað er að henni. „Það er sagt að það hafi tekið einhverja daga og á endanum viðurkennir hún að barnið sé barn Jóns litla bróður. Þarna verður að bregðast við og gera eitthvað.“
Ógnar henni þar til hún játar
Sýslumaður kom og flutti systkinin að Skriðuklaustri þar sem réttað var yfir þeim. Þau voru að lokum dæmd til dauða, enda blóðskömm dauðasök, en slíka dóma þurfti þó að láta staðfesta á Alþingi. Það var hins vegar ekki farið með þau þangað því sýslumaður, Jens Wium, drukknaði við sérkennilegar aðstæður í Seyðisfirði eða strauk með eiginkonu sinni. Við af honum tók annar sýslumaður, sonur hans, Hans Wium. Hann fer ekki með systkinin til Alþingis sumarið eftir því Sunnefa er aftur ólétt.
Þá er hún sautján ára að verða átján. Hún eignast annað barn og er send frá sýslumannsbústaðnum að Egilsstöðum þar sem hún er í einangrun og á barnið ein. „Hún neitar að gefa föðurnafnið upp en sýslumaður kemur nokkrum mánuðum síðar og ógnar henni,“ segir Kristín. Sýslumaður spyr hvort það sé aftur Jón bróðir hennar sem eigi barnið og Sunnefa svarar að lokum á þá leið: „Úr því sem komið er, og þú segir það, þá verður svo að vera.“
